Historia szkoły
2 grudnia 2023 2023-12-06 14:19Historia szkoły
Szkolnictwo zawodowe w Leżajsku do 1939 roku
Niniejszy rozdział opracowano przede wszystkim w oparciu o „Kronikę szkoły”, „Dzieje Leżajska” pod red. Krzysztofa Baczkowskiego i Józefa Półćwiartka oraz artykuł Józefa Półćwiartka „Szkolnictwo i oświata w Leżajsku w okresie okupacji hitlerowskiej”. W roku 1773 Galicję podzielono na 6 cyrkułów, a te na 59 dystryktów. W tych ostatnich wyodrębniono „państwa prywatne” i dominia oraz miasta i miasteczka. W wyniku podziału osad miejskich w Galicji w 1785 roku na miasta i miasteczka, Leżajsk zostaje zaliczony do tych ostatnich. Po kolejnych reorganizacjach administracji kraju w 1846 roku Leżajsk został siedzibą powiatu, ale na krótko, gdyż w wyniku kolejnej zmiany podziału administracyjnego Galicji, znalazł się w nowym powiecie z siedzibą w Łańcucie. Pomimo utraty statusu starostwa Leżajsk pozostał najważniejszym ośrodkiem handlu i rzemiosła dla całej okolicy. Rozwijał się tu głównie wyrób sukna, galanterii drewnianej, zabawek a także murarstwo, produkcja wyrobów z gliny i wikliny. Młodzież ucząca się zawodu u rzemieślników i sklepikarzy zobowiązana była uczęszczać do szkół przemysłowych dokształcających. Placówka taka powstała w Leżajsku przed rokiem 1890, początkowo jako kursy dokształcające kowali i murarzy. Potem jako zakład stały, w którym pracująca młodzież uczyła się w soboty w godzinach popołudniowych oraz w niedziele w godzinach dopołudniowych.
W „Kronice szkoły” czytamy, że w 1885 roku szkołę nauki uzupełniającej przeorganizowano na Publiczną Szkołę Dokształcającą Zawodowo, popularnie nazywano ją „Zawodówką”. Szkoła ta nie była państwową, ale istniała przy ówczesnym „Magistracie” i pracujący w niej nauczyciele wynagradzani byli z budżetu miasta. Placówka swoje zajęcia prowadziła już przez cały rok szkolny. Uczęszczali do niej terminatorzy, praktykujący i odbywający naukę zawodu u mistrzów. Specjalny przywilej mieli praktykanci murarscy, bo mogli zaczynać naukę w tej szkole w pierwszych dniach listopada, a kończyli ją w ostatnich dniach kwietnia. Ten okres liczony był im tak, jakby uczęszczali na naukę pełny rok szkolny. Uzasadnieniem było to, że w okresie od pierwszych dni maja do końca października wyjeżdżali z murarzami do innych miejscowości, gdzie praktykowali na prowadzonych budowach, jednocześnie zarabiając. W okresie przemian Publiczna Szkoła Dokształcająca Zawodowo z dwuletniej przeorganizowana została na trzyletnią i uczęszczanie uczniów do tej szkoły pokrywało się z trzyletnim terminem u mistrza.
Dzienne zajęcia ucznia terminatora trwały od godziny 6.00 do 21.00, do południa odbywała się praktyka u mistrza, a od 17.00 nauka w szkole. Ukończenie szkoły decydowało o dopuszczeniu do egzaminu czeladniczego. Ten typ szkoły zawodowej w Leżajsku istniał do czasu drugiej wojny światowej. W ostatnich latach szkoła podlegała Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego, które współfinansowało wynagrodzenie dla nauczycieli. W tym czasie starano się również o założenie szkoły sukienniczej. Jednak miasto nie było w stanie wypełnić warunków postawionych przez Radę Szkolną Krajową, bo musiałoby dostarczyć pomieszczeń na szkołę i warsztaty, opłacić nauczycieli i pokryć wszystkie wydatki szkolne.
W roku 1901 Rada wystąpiła z wnioskiem do Sejmu Krajowego o utworzenie w mieście szkoły koszykarskiej. W roku 1909 Szkoła Koszykarska już w Leżajsku funkcjonowała. Jej kuratorem był Bronisław Nowiński, a instruktorem Wojciech Kut. Rada opłacała najem lokalu i instruktora. W niezmiernie trudnych warunkach prowadzono nauczanie podczas I wojny światowej. Budynki szkolne w pierwszej kolejności były zajęte na koszary ,a następnie na szpitale wojenne austriackie i rosyjskie. W jesieni i zimie roku 1914/1915 lekcje w szkołach nie były prowadzone. Dopiero przesunięcie się frontu na Wołyń i Polesie, wyprowadzenie służb etapowych z doliny Sanu bardziej na wschód, umożliwiło odzyskanie budynków szkolnych i przywrócenie nauczania w szkołach (męskiej i żeńskiej) powszechnych oraz w gimnazjum. Trudności pojawiły się natomiast z uruchomieniem szkoły przemysłowej uzupełniającej. Naukę w niej rozpoczęto jesienią 1915 roku. Nauczanie w Szkole Koszykarskiej zawieszono, bo wydatki na nią przed wybuchem wojny urosły do800 koron rocznie i Rada Miejska nie była w stanie sprostać im w sytuacji ustania płacenia podatków miejskich.
W dwudziestoleciu międzywojennym podejmowane były liczne inicjatywy w zakresie kształcenia i dokształcania zawodowego. W 1923 roku działała w Leżajsku szkoła przemysłowa uzupełniająca, która w roku szkolnym 1930/1931 skupiała 98 uczniów w trzech kompletach. W tym okresie nadal funkcjonowała w Leżajsku Krajowa Szkoła Koszykarska, która organizowała także w okolicy kursy koszykarskie. Z inicjatywy Józefa Kapuścińskiego, dyrektora Prywatnego Gimnazjum Koedukacyjnego Kupieckiego w Jarosławiu, w 1937 roku założona została eksperymentalna wędrowna szkoła kupiecka w Grodzisku Dolnym. W roku następnym z inicjatywy Zarządu Miejskiego przeniesiono ją do Leżajska, przeznaczając dla niej lokal po dawnej koszykarni mieszczącej się do 1926 roku w budynku Domu Chorych przy ulicy Sandomierskiej.
W roku 1938/1939 na liście uczniów tej szkoły były 52 osoby, w tym 14 dziewcząt. Opłaty za naukę wynosiły od 80 do 205 zł. Koszty utrzymania szkoły pokrywane były z dotacji Wydziału Powiatowego w Łańcucie, gminy Leżajsk, Izby Handlowo-Przemysłowej, Banku Spółdzielczego w Leżajsku, Kuratorium Lwowskiego. Władze lokalne Leżajska w latach II Rzeczypospolitej przywiązywały dużą wagę do zdobywania przez młodzież wykształcenia. W okresie tym prężnie działała Publiczna Szkoła Dokształcająca Zawodowa w Leżajsku, kultywująca tradycje dokształcania zawodowego w mieście jeszcze ze schyłku XIX stulecia. Trudno dziś precyzyjnie wskazać nazwiska uczniów i nauczycieli tej jednostki edukacyjnej, gdyż zawieruchy w historii Leżajska spowodowały zaginięcie wielu ważnych dokumentów z tych odległych czasów.
Szkoła jest w posiadaniu dokumentu – „Spis uczni w szkole” Szkoły Zawodowo-Dokształcającej w Leżajsku od roku 1924. Dyrektorem tej placówki w latach 1935-1939 był Roman Szczupak, równoczesny kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 1. Zajęcia w szkole prowadzone były przede wszystkim przez nauczycieli Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 1.Inne zachowane dane dotyczące istnienia i działalności szkoły pochodzą z 1 września 1937 roku i wynikają z dokumentacji szkoły przechowywanej w Archiwum Państwowym w Przemyślu.
Publiczna Szkoła Dokształcająca Zawodowa w Leżajsku mieściła się w budynku Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 1, a zajęcia w niej odbywały się w godzinach popołudniowych lub wieczornych. Skupiała ona uczniów różnych specjalności rzemieślniczych, kształcących się u mistrzów. Inwentarz szkoły zawodowej został zrabowany i zniszczony przez okupanta już jesienią w 1939 roku. Szczególnie cenne były tam pomoce naukowe i pokaźny zbiór wytworów rzemiosła artystycznego (majstersztyków czeladniczych), głównie z zakresu kowalstwa, ślusarstwa i ciesielstwa. Pełna likwidacja szkoły i majątku szkolnego przekreśliła istnienie tej zasłużonej placówki dla miasta i regionu wiejskiego.
Lata okupacji
„Wraz z początkiem II wojny światowej zawieszono zajęcia w Publicznej Szkole Dokształcającej Handlowo-Kupieckiej, której majątek zagrabili okupanci. W 1940 roku okupacyjne władze szkolne zorganizowały 3-letnią szkołę zawodową (Berufsschule) dla chłopców i dziewcząt, o kierunku rzemieślniczym i kupieckim (Polnische Berufsschule und Kaufmannschule in Leżajsk). Jej pełna nazwa to Powiatowa Publiczna Szkoła Zawodowa dla Uczniów Rzemieślniczych i Kupieckich w Jarosławiu, Oddział z polskim językiem nauczania w Leżajsku. Początkowo zajęcia szkolne odbywały się w budynku internatu gimnazjalnego obok stacji kolejowej (ok. półtora roku, zajęcia po południu), a następnie w budynku Polskiej Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 2 w Leżajsku, spalonej potem przez cofające się wojska niemieckie w lipcu 1944 roku. Prawie wszystkie akta tej szkoły zostały spalone. Jej dyrektorem przez cały czas był Marian Cebula.
Szkoła ta kształciła w sumie około 300 uczniów rocznie na obu kierunkach i we wszystkich klasach. Wedle źródeł niemieckich z 30 września 1942 roku liczba uczniów w 11 oddziałach szkoły leżajskiej wynosiła 345 osób. Uczęszczała do niej nie tylko młodzież z terenu Leżajska, ale i okolicznych wsi. Personel pedagogiczny szkoły był w całości polski, angażowany głównie doraźnie i słabo płatny. Wynagradzany był w zależności od ilości przepracowanych godzin.
W roku szkolnym 1943/1944 szkoła z Okręgowej przemianowana zostaje na Powiatową. Zasadne w tym miejscu jest ponowne przywołanie fragmentu artykułu prof. Józefa Półćwiartka. Kolejną szkołą zawodową w Leżajsku, utworzoną przez władze okupacyjne, była roczna Publiczna Szkoła Gospodarcza (Offentliche Haushaltungsschule in Leżajsk), która rozpoczęła swą działalność 5 września 1941 roku. Program nauki w ilości 40 godzin tygodniowo obejmował zajęcia praktyczne, jak gotowanie, szycie, porządki, pranie, ogrodnictwo, a obok tego przedmioty teoretyczne: religię, język niemiecki, rachunkowość, organizację gospodarstw rolniczych, korespondencję, higienę. Do tego dochodziła jeszcze gimnastyka. Do szkoły przyjmowane były tylko dziewczynki w wieku od 14 do 18 lat. Opłata miesięczna za naukę wynosiła 15 zł, 10 zł wpisowego i 10 zł kaucji. Dyrektorką szkoły przez cały okres okupacji była Kazimiera Zawilska – nauczycielka, kierowniczka kuchni ludowej (do 8 grudnia 1941 roku) i członek delegatury Polskiego Komitetu Opiekuńczego (Polnisches Hilfkomitee) w Leżajsku.
Szkoła gospodarcza dla dziewcząt mieściła się w budynku przy ulicy Sandomierskiej 21. Zajęcia prowadzone były od rana, wyłącznie przez personel pedagogiczny polski. Obok Kazimiery Zawilskiej w szkole tej pracowała Janina Walatyńska i nauczyciel Golenia. Dorywczo angażowane były także inne osoby. Do szkoły uczęszczała młodzież z Leżajska i wsi okolicznych. (…)
Do obu szkół zawodowych przyjmowano młodzież nie tylko ze świadectwem ukończenia szkoły podstawowej, ale uczęszczało też do nich wielu przedwojennych gimnazjalistów. Konspiracyjnym przecież celem szkół zawodowych w Leżajsku była ochrona młodzieży przed wywozem na roboty do Niemiec i stworzenie odpowiednich warunków do prowadzenia tajnego nauczania. Cele te były wyśmienicie realizowane, a nawet niektóre interwencje dyrekcji szkół u władz niemieckich (mające na celu ochronę młodzieży), dawały rezultaty. Oto np. w 1943 roku zmusili Niemcy do pracy przy budowie drugiego toru kolejowego wiele dziewcząt. Interwencja dyrektor Kazimiery Zawilskiej w leżajskim Arbeitsamcie poskutkowała. Dziewczynki przekazano szkole. Podstawową masę uczestników tajnego gimnazjum i liceum leżajskiego stanowili uczniowie szkół zawodowych, mimo iż zajęcia tajnych kompletów nie odbywały się z zasady w obiektach tych szkół zawodowych.
Szkolnictwo zawodowe w Leżajsku zorganizowane przez okupanta celem dostarczenia kwalifikowanych sił robotniczych dla gospodarki Rzeszy, spełniło ogromną rolę, nie zamierzoną przez Niemców, w dziele narodowego i patriotycznego wychowania. Dało też młodzieży ochronę przed wywozem do Rzeszy i przymusem pracy dla okupanta”.
